Helena Mniszkówna, „Trędowata” (wielki fenomen czytelniczy i miłosna baśń kresowa)

Stało się! Po raz pierwszy w całości i bez żadnych skrótów przeczytałam słynną powieść Heleny Mniszkówny pt. „Trędowata”. Złe języki mówią, że to kicz i szmira, ale nie wierzcie im! To jest naprawdę dobre czytadło!

Wcześniej czytałam tę książkę w wielkim skrócie, a dokładnie w wydaniu gazetowym w odcinkach. To było w latach 1970., w czasach Gierka, kiedy władze PRL mocno poluzowały cenzurę. Dzięki temu zakazany wcześniej tekst Mniszkówny opowiadający o życiu arystokracji mógł ujrzeć światło dzienne. To była wówczas książka-legenda! Ludzie wykupywali w kioskach gazety codzienne, w których była drukowana „Trędowata”. Ja to czytałam dzięki temu, że mój ojciec kupował „Ilustrowny Kurier Polski” (taki dziennik bydgoski) idąc rano do biura. Zaraz jak wracał z pracy, rzucałam się na tę gazetę i czytałam kolejne odcinki. Niestety, ojcu nie zawsze udawało się kupić rano ten dziennik i miałam spore luki w lekturze. Potem, już na studiach polonistycznych, moja koleżanka Hania pożyczyła mi taki wielki zeszyt, do którego jej matka wklejała wycinane z gazety odcinki tej powieści, ale to też był skrót! Wiem, że niektóre kobiety przepisywały tę powieść ręcznie w zeszytach. Podobno maszynistki w biurach przepisywały ją przez kalkę w kilku egzemplarzach i sprzedawały z dużym przebiciem. W ten sposób Helena Mniszkówna trafiła do „drugiego obiegu” książkowego! 

Była jeszcze jedna metoda, by przeczytać tę książkę w całości. Mianowicie, w Bydoszczy przy ulicy Śniadeckich funkcjonowała w czasach PRL-u mała prywatna biblioteka, a raczej wypożyczalnia . Nie wiem, jak to się stało, że władza ludowa pozwoliła na to, ale widać pozwoliła. Prowadziła tę wypożyczalnię miła starsza pani, która – sądząc z jej akcentu – pochodziła gdzieś z kresów wschodnich. No i ta pani miała tam skarby w tej bibliotece! Były tam zwłaszcza przedwojenne romanse, w tym dzieła Heleny Mniszkówny. Bo w normalnych bibliotekach Mniszkówny przecież nie było, została wycofana zaraz po wojnie, gdyż wszystkie jej teksty należały przecież do książek zakazanych, znajdujących się na czarnej liście. Do tej wypożyczalni przy Śniadeckich zapisała się moja koleżanka Bożenka. Stać ją było na to, bo już pracowała (w sklepie spożywczym) i miała własne pieniądze. Bo to wypożyczalnia nie była darmowa, jak biblioteki państwowe, ale płatna. Coś tam się płaciło za zapisanie się, no i była kaucja za każdą książkę. Ja wtedy nie miałam własnych pieniędzy, więc nie mogłam się zapisać. Bożenka, dobra dusza, czasem pożyczała mi niektóre książki z tej wypożyczalni, ja je szybciutko czytałam i jej odnosiłam. Dzięki temu poznałam różne ciekawe powieści, niedostępne w tamtych czasach. 

Właśnie z Bożenką poszłyśmy raz do kina obejrzeć film „Trędowata” w reżyserii Jerzego Hoffmanna. To było zaraz po jego premierze, w latach 1970. Była zima, chyba styczeń, mróz niesamowity! Przed kinem kolejka, ale odstałyśmy uczciwie i kupiłyśmy bilety. Sala była ogrzewana, ale przez ten mróz, w środku także było zimno. To było kino „Polonia” przy ulicy Krasińskiego w Bydgoszczy. Na ekranie widziałam piękne stroje, zamki, pałace, fontanny, kwiaty i wspaniałą baśń miłosną, ale myślałam głównie o tym, jak bardzo marzną mi nogi. Z tego pierwszego oglądania „Trędowatej” Hoffmanna zapamiętałam głównie te swoje zmarznięte stopy w ciepłych kozaczkach. Później wielokrotnie oglądałam ten film w telewizji, właściwie za każdym razem, kiedy puszczano go w telewizji. Aktorka Elżbieta Starostecka na zawsze złączyła się w mojej wyobraźni ze Stefcią Rudecką, a partnerujący jej Leszek Teleszyński z Waldemarem. 

Oglądałam tak sobie ten wiele razy film, zdawało się mi się, że znam treść „Trędowatej” na wyrywki, po cóż więc miałam sięgać po książkę? I to taką, która ma od stu lat złą opinię. Krytycy literaccy orzekli dawno temu, że to kicz i melodramat, szkoda czasu na czytanie! Acha, i jeszcze Magdalena Samozwaniec! Ona się do tej opinii przyczyniła w szczególności, bo napisała i wydała parodię „Trędowatej” pt. „Na ustach grzechu”. I ja tą parodię miałam, bo została wydana w czasach PRL-u w dużym nakładzie. I ja się za panią Samozwaniec z biednej Mniszkówny naśmiewałam, że jaka idiotka, grafomanka, co pisać nie umiała!

I pewnie bym żyła w takim przekonaniu do końca życia, gdyby nie moje zainteresowanie kresami wschodnimi. Bo przecież Mniszkówna była Kresowianką, urodziła się i mieszkała najpierw na Wołyniu, potem na Wileńszczyźnie i na Podlasiu. W jej książkach są mocno akcentowane motywy kresowe, a ludzie, których opisywała w swoich tekstach to Kresowiacy z krwi i kości. Idąc tym właśnie kresowym tropem, przeczytałam z przyjemnością takie jej powieści jak „Dziedzictwo”, „Powojenni” i „Verte” (tu są gdzieś opisane na blogu).   

Czemu więc nie przeczytać „Trędowatej”? – pomyślałam sobie. Wszak to także z pewnością jest opowieść kresowa! Wypożyczyłam z biblioteki dwa tomy i do dzieła! A że akurat miałam pewne załamanie zdrowotne, więc leżałam sobie dni parę na kanapie i czytałam. Bo to się czyta! To się naprawdę znakomicie czyta! 

Autorka miała niezwykłą lekkość pióra, rzadki dar opowiadania i olbrzymi talent do dialogów. Widać, że pisała bardzo szybko, nie zastanawiając się specjalnie nad formą, nie szlifując zdań czy określeń. Stąd te różne potknięcia stylistyczne, które jej zarzucano. A przecież forma to dla powieści rzecz drugorzędna. Ważne jest, by pisarz umiał opowiadać, by potrafił przyciągnąć i przytrzymać czytelnia, by wiedział, jak go uwieść. Mniszkówna to wszystko umiała i wiedziała. Przecież jej powieść chwalił sam Bolesław Prus, który jeszcze przed drukiem prorokował, że to będzie bestseller. 

Oczywiście, zabrakło temu tekstowi porządnej redakcji, została wydrukowana dokładnie tak, jak autorka ją napisała. Ale gdyby jakiś życzliwy redaktor pochylił się nad tekstem i wykreślił te różne dziwne przymiotniki, zwłaszcza wyraźnie nadużywany przymiotnik „pyszny” to byłoby naprawdę dobrze. Bo najważniejsze jest to, że to jest naprawdę dobre czytadło, że to jest pierwsza książka w polskiej literaturze całkowicie poświęcona sprawom miłości bez żadnych tam skrętów w stronę ideologii, jak to miało miejsce w twórczości wielkich pisarzy polskiego pozytywizmu. A z opisywaniem miłości w polskiej literaturze dobrze nie było, bo zawsze co innego było na pierwszym planie. A tu masz! Narodził się polski romans wszechczasów! Narodziła się przepiękna baśń miłosna, która zawiera także wiele operowego melodramatyzmu i szczyptę gotycyzmu. 

Podczas lektury wiele myślałam o weryzmie tej powieści. Bo, pomijając historię miłości Stefci i Waldemara, jest to przecież realistyczna opowieść o polskich kresach wschodnich w tej postaci, która zginęła w efekcie I wojny światowej i rewolucji październikowej. Takich polskich kresów już nie ma i więcej nie będzie! Nie pisałabym o tym weryzmie, gdybym nie przeczytała do tej pory tysięcy stron kresowych pamiętników. Dlatego jestem pewna na sto procent, że te wszystkie opisy rezydencji, te „pyszne” zamki, pałace, oranżerie pełne egzotycznych kwiatów, salony, a nawet stajnie, w których konie miały porcelanowe żłoby istniały naprawdę. Tak samo realistycznie opisała Mniszkówna gry, zabawy, zwyczaje i obyczaje polskiej arystokracji. Możemy jej wierzyć tak samo jak pamiętnikarzom z epoki, kiedy pisze o polowaniach, balach, przyjęciach, a nawet wystawie rolniczej. W tym sensie można zaliczyć „Trędowatą” do dokumentów z tamtej epoki, która skończyła się nagle i nieodowołalnie w 1914 roku. I jeśli płakałam nad „Trędowatą” to wcale nie nad smutnym końcem miłości, jakie połączyło Stefcię i Waldemara. Znam konwencję melodramatu i wiem, że jak ma się źle skończyć to się źle skończy. Trzeba to zaakceptować. Takie są reguły gry!

Ale  łza w oku kręciła mi się z innego powodu. Czytając te wszystkie opisy z życia codziennego arystokracji polskiej na Kresach miałam wrażenie, że to już są ich ostatnie dni, że wkrótce to wszystko się skończy, że runą te „pyszne” zamki i pałace, że po 1917 roku wpadną tam żądni krwi bolszewicy, że to wszystko zostanie zniszczone i ulegnie całkowitej zagładzie i zniszczeniu; że już za kilka lat Waldemar Michorowski z Trestką pójdą być może walczyć jako żołnierze na froncie, panna Rita  z Lucią zatrudnią się jako siostry miłosierdzia, zaś różne starsze damy z tej powieści mogą zostać zwyczajnie zamordowane podczas pogromu ich pałaców. Nad tym płakałam i o tym myślałam, kończąc „Trędowatą”. Wzruszyłam się bardzo, ale chyba nie dokładnie tym, czym miałam się wzruszyć według autorki. 

Jest wiele koncepcji, skąd Mniszkówna czerpała wzorce do swej powieści. Ja także rozmyślałam także o tym,  kto mógł być pierwowzorem Waldemara Michorowskiego. Czytałam „Michorowski” i myślałam Józef Antoni Potocki:

 Czytałam „Głębowicze” i myślałam Antoniny, czyli posiadłość Potockich na Wołyniu:

 

Właściwie to bym jeszcze długo tak mogła pisać, zwłaszcza o Potockim podróżniku i o Antoninach, które odegrały ogromną rolę w ratowaniu kresowych Polaków w okresie po rewolucji październikowej, ale może innym razem. Jak ktoś jest ciekawy, to polecam „Pożogę” Zofii Kossak-Szczuckiej, przejmujące świadectwo końca polskich kresów wschodnich (tych dalszych).

I jeszcze dla przypomnienia – ekranizacje „Trędowatej”, jakie znalazłam na YT:

Mniszek Helena, „Trędowata”, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1988, 2 tomy (wydanie drugie w PRL, nakład 200 tysięcy egzemplarzy)

Ilustracje pochodzą z Wikipedii:

1.      File:Teodor Axentowicz - Portret Józefa Potockiego.jpg

2.      File:Антоніни.Палац Потоцьких.1914.png