Andrzej Kuśniewicz, „Mieszaniny obyczajowe” (kryptopamiętnik kresowy)

„Mieszaniny obyczajowe” Andrzeja Kuśniewicza  nawiązują do „Mieszanin obyczajowych” Henryka Rzewuskiego, tekstu wydanego w pierwszej połowie XIX wieku, nieco skandalizującego i w pewien sposób tajemniczego, bowiem w ogóle nie istniejącego w świadomości polskich czytelników. Nie ma do niego dostępu, nawet w bibliotekach cyfrowych. 

Tak więc porównanie tekstu Kuśniewicza do tekstu Rzewuskiego to jest trochę porównanie typu „ignotum per ignotum”. Chociaż studiowałam polonistykę, nigdy nie miałam do czynienia z tym tekstem Rzewuskiego. Mam nawet wrażenie, że był on jakby na cenzurowanym w czasach PRL, a i dzisiaj jakoś nie przebił się do powszechnej świadomości. Na studiach czytaliśmy tylko „Pamiątki Soplicy” Rzewuskiego, a później, kiedy pracowałam naukowo, czytałam także „Nie-bajki” tegoż autora, uroczy zbiorek lekko gotycyzujących opowiastek grozy. 

Z tego, co czytam o „Mieszaninach…” Rzewuskiego, wynika, że jest tam coś o Polsce, coś o sarmatyzmie, coś o Kresach i tak dalej. 

No i to samo u Kuśniewicza: coś o Polsce, coś o Kresach, coś o sarmatyzmie, coś o Galicji, bo autor z Galicji się wywodzi. Swą opowieść zaczyna Kuśniewicz od osobistych wspominków rodzinnych; ktoś tam zmarł, ktoś tam coś powiedział, ktoś tam coś tam przeczytał w „Tygodniku Powszechnym” (jest początek lat 1980. i polski inteligent czyta właśnie tę gazetę). Z początku nie wiadomo za bardzo o co chodzi w tych rozważaniach autora, dopiero gdzieś tak około pięćdziesiątej strony czytelnik zostaje cudownie przeniesiony w czasie i przestrzeni na dawne Kresy, gdzieś w okolice Hłuboczka Wielkiego (obecnie rejon tarnpolski Obwodu Tarnopolskiego na Ukrainie). Migają takie nazwy jak Demidówka (rodzinny majątek Kazia, porte parole autora), Czachorówka (majątek kuzyna Leonsa), Zahajce, błyska graniczna rzeka Zbrucz, a za nią majączą jeszcze Płoskirów, Czarny Ostrów, Winnica, Eliaszówka, Kapuściany, Tymoszówka (tam, gdzie w efekcie rewolucji październikowej utopiono w stawie fortepian kompozytora Karola Szymanowskiego), Humań, Tulczyn, Żmerynka, Fastów i Hołozubińce. Widać stepy ukraińskie, a nawet z daleka ukazuje się Odessa. Bliżej jest oczywiście Lwów, gdzie się pomieszkuje, a czasami bywa. Wspomniany jest również Tarnopol, a także Podole. 

Czytamy o sarmackich przodkach Kazia (samego Kuśniewicza? To nie jest jasno powiedziane, ale tak by wypadało z tej opowieści), a zwłaszcza o dziadku Onufrym, co to łeb miał podgolony, tańczył trepaka, kielichy szklane o głowę rozbijał, a na stare lata ożenił się z Rosjanką z Białej Cerkwi, panną respektową Aleksandry Branickiej, o której wieść niesie, że była nieślubną córką carycy Katarzyny. Czytamy o kuzynach arystokratach jak kuzyn Leons (paradna postać!), o żydowskich handlarzach bydła, co to wzbogaciwszy się kupowali sobie majątki ziemskie i hrabiowskie tytuły w Wiedniu. Czytamy o tym, jak starszy brat Kazia, Stefan, zwany Funiem, ożenił się ze Stefanią zwaną Fuchą i razem osiedli w rodzinnej Demidówce, a matka Kazia i Funia zamieszkała we Lwowie z damą do towarzystwa i mieszkała tam sobie spokojnie nawet za pierwszych Sowietów (to znaczy o Sowietach autor nie pisze, gdzie tam, przecież to lata 1980.), ale gdzieś znikła po wejściu Niemców. A może było odwrotnie, tylko autor wszystkiego nie dopowiada z uwagi na cenzurę w PRL?

Bo widać jasno i wyraźnie, jak bardzo ta anegdotyczna sarmacka gawęda została poddana autocenzurze. Kuśniewicz pisze tylko co, co można pisać w latach 1980., żadnych tam nieprawomyślnych historyjek nie ma. Przez to właśnie cały ten tekst jest może miejscami mało zrozumiały dla czytelnika. Cały czas mowa ezopowa! Pamiętam, że czytałam to już raz, właśnie w latach 1980., zaraz po ukazaniu się tej książki, która wówczas była swego rodzaju bestsellerem (a i Kuśniewicz był wówczas znanym pisarzem, nie to co dzisiaj, kiedy jest już zupełnie zapomniany). Czytałam to wtedy i podobało mi się ze względu na tę sarmacką, gawędową formę. Ale co ja z tego rozumiałam? Chyba niewiele! Zdawało mi się, że to fikcja, takie sobie tylko bajanie. Nazwy dawnych polskich rezydencji na kresach wschodnich niewiele mi wówczas mówiły. Wtedy, na długo przed lekturą „Pożogi” Zofii Kossak-Szczuckiej czy „Burzy od wschodu” Marii Dunin-Kozickiej – cóż ja wiedziałam o końcu polskiego panowania na kresach wschodnich? Przecież to wszystko było zakryte przez cenzurę! Nic o tym nie wiedziałam.  

I dopiero teraz, kiedy przeczytałam kilkadziesiąt może tomów najróżniejszych wspomnień i pamiętników kresowych mogę spokojnie sięgnąć po Kuśniewicza i mieć nadzieję, że prawidłowo zrozumiem tę książkę, że rozwikłam te różne ezopowe zagadki i dygresje. A sięgnęłam po nią przypadkiem, bo znalazłam ją właśnie niedawno w koszu z makulaturą w mojej bibliotece. Rzuciłam się na nią i porwałam do domu. Egzemplarz był nowy, nigdy chyba nie czytany. Tak właśnie wyglądają książki z księgozbiorów dziadków, którzy kupowali je dla wnuków, a teraz wnuki sprzedają czy też remontują mieszkania po dziadkach i pozbywają się tych książek, nie przeczytawszy ich w ogóle. No wiec – książka nówka! Ale klejona! Czytam, a ona się rozpada, klej się kruszy i wylatuje, a książka ulega dekonstrukcji! Zanim ją przeczytałam – cała się rozpadła. 

Mam wrażenie, że przydałoby się ją wznowić, bo to naprawdę wartościowy tekst, godny przypomnienia. Może jakieś wydawnictwo odważy się wydać Kuśniewicza? Wiem, opinię ma straszną, bo to niby sługus PRL, niby szpieg jakiś na usługach UB czy SB… Ale czy to jest w ogóle ważne? Mnie na studiach polonistycznych uczyli, że tekst jest tekst, a autor jest autor. Dwie różne rzeczy to są. Osobno ocenia się tekst, osobno mówi o autorze. Autor może i był świnia, co na kolegów donosił z kim spali (zresztą, nie wiem, jego teczek w IPN nie czytałam, ale tak o nim piszą, że donosił, m. in. na Iwaszkiewicza i jego kochanków), ale tekst jest naprawdę smakowity i przeczytałam go z prawdziwą przyjemnością! 

Kuśniewicz Andrzej, „Mieszaniny obyczajowe”, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1985