Иван Бунин, „Окаянные дни. Дневники, статьи, воспоминания”

Jeśli ktoś czytał wspomnienia Zofii Kossak-Szczuckiej („Pożoga”) i Marii Dunin-Kozickiej („Burza od wschodu”) z ogarniętej rewolucją carskiej Rosji, powinien sięgnąć także po dzienniki Iwana Bunina z lat 1918-1919 pt. „Przeklęte dni”, bowiem te książki się uzupełniają. Kossak-Szczucka pisała o ogarniętym pożogą Wołyniu, Dunin-Kozicka sportretowała ogarniętą rewolucją Kijowszczyznę, a Bunin przedstawił początek rządów bolszewików w Moskwie i Odessie. Cała trójka pisarzy wywodziła się z ziemiaństwa, ich życie przed rewolucją to spokojne bytowanie w dostatnich wiejskich dworach. Rewolucja wszystko w ich życiu zmieniła na zawsze. 

Wcześniej Iwan Bunin z nudów, a nie dla chleba bawił się w literata, a poza tym był zamożnym właścicielem majątku ziemskiego Wasilewskoje, z którego w 1917 roku musiał uciekać z powodu zamieszek chłopskich. Kiedy w okolicy zaczęły płonąć dwory podpalone przez zbuntowane chłopstwo, przeniósł się z żoną do Moskwy.  

Jego „rewolucyjny” dziennik rozpoczyna się 1 stycznia 1918 r. tymi słowami: „Skończył się ten przeklęty rok (chodzi o pechowy dla Rosji rok 1917). Ale co będzie dalej? Być może coś jeszcze straszniejszego.” (moje tłumaczenie – M. O.) I miał rację. Dalej rzeczywiście było jeszcze straszniej. Moskwa pod rządami bolszewików stała się miastem koszmarnym dla ludzi z wyższych i średnich sfer. Wrażliwego i subtelnego szlachcica denerwowało wszystko, wszystko raziło jego poczucie estetyki i smaku. Drażniły go rządy hołoty, ciemnych, niewykształconych ludzi, złościła coraz bardziej harda i stawiająca się swoim panom służba. Nie mógł znieść nowej władzy. Z ironią opisywał w dzienniku swoich kolegów literatów, którzy zachowywali się jak chorągiewki na dachu, od uwielbienia cara przechodząc do lizania tyłka czerwonym. Życie literackie w ówczesnej Moskwie kwitło dość bujnie, Bunin wymienia sporo nazwisk, ale mnie jakoś najbardziej w pamięć zapadł poeta Majakowski, którego niektórzy przezywali idiotą, a także Gorki-przydupas bolszewików. 

Relacja Bunina to skrótowe, czasem jednozdaniowe refleksje i impresje. Mało pisze o sobie, więcej o tym co widział, co słyszał, o czym rozmawiają ludzie. Notował co zobaczył, zapisywał różne obrazy, jak np. scenę pogrzebu w Moskwie. Zauważył, że szedł kondukt żałoby, a jakaś staruszka stojąca na ulicy patrzyła na niego i strasznie płakała. Ktoś zapytał ją współczująco, czy ją coś wiązało z nieboszczykiem, a ona odpowiedziała, że płacze z zazdrości, że on umarł, a ona jeszcze musi żyć na tym strasznym świecie. 

Moskiewskie notatki Bunina urywają się po paru miesiącach, potem jest pewna przerwa. Zostają wznowione po paru miesiącach w Odessie, wiosną 1919 roku. Odessa bardzo długo stanowiła okno na świat dla ludzi uciekających z Rosji, którą zawładnęli bolszewicy. To właśnie stamtąd na francuskim statku ewakuowała się do Rumunii wraz z córką Maria Dunin-Kozicka. Jednak Bunin wraz z żoną pozostał w Odessie. Spodziewał się rychłej interwencji Białych. A ta, niestety, nie nadeszła. Nie przyszły ani wojska Denikina, ani Kołczaka, nie weszli też Niemcy. Wkrótce było jeszcze gorzej, bo z Odessy wyszli Francuzi, a weszli bolszewicy. Jeszcze przez jakiś czas na redzie stał francuski krążownik, który było widać z lądu. Bunin wraz z żoną chodzili go oglądać, gdyż jego widok kojarzył im się z nadzieją i bezpieczeństwem. Ale nadziei nie było. W Odessie rozpętało się piekło. Szaleli bolszewicy, lała się krew, odbywały się masowe rozstrzeliwania. Bunin pisze np., że Czeka aresztowała i rozstrzelała tysiąc Polaków. Za co? Dlaczego? Nie wie, notuje tylko fakt. 

Ludzie bali się wychodzić z domów, a jak wychodzili przebierali się w najgorsze, znoszone łachy, by nie wyglądać na znienawidzonych przez bolszewików „burżujów”. Po mieście wałęsali się pijani od alkoholu i oszołomieni kokainą zbuntowani marynarze, którzy strzelali do kogo popadnie. Miasto było brudne i zaniedbane. Nie było prądu, wody, kanalizacji. Nie było jedzenia. Ludzie z głodu robili najgorsze świństwa. W mieszkaniach odbywały się bezustanne rewizje i rekwizycje. Nie było żadnej prywatności. Nawet we własnym domu. To chyba najbardziej dokuczało Buninowi, kiedy do jego pokoju wchodzili brudni, śmierdzący i pijani bolszewicy w poszukiwaniu różnych rzeczy. Służba się buntowała. Prości ludzie spoufalali się z państwem na ulicy. A Bunina drażniło, kiedy ktoś mówił do niego „towarzysz Bunin”. A najbardziej denerwowali go wodzowie rewolucji. Pisał: „nie wiem, kto jest gorszy, bardziej krwawy i podły: Lenin, Trocki czy Dzierżyński” (tłum moje – M. O.).

Uciekał w książki. Czytał wciąż o francuskiej rewolucji, którą porównywał z obecną. Czytał Biblię. To, co działo się wokół, kojarzyło mu się z Apokalipsą świętego Jana. Próbował zrozumieć, jak do tego doszło. Dlaczego Rosja upadła? Dlaczego na świat wyszły potwory i degeneraci, skąd się wzięli różni kryminaliści, do tej pory pochowani w więzieniach i na zesłaniach? Czytał nawet bolszewickie gazety, szukając wiadomości o ruchach wojsk Białych. Żył nadzieją, że już, już wejdzie Denikin i ten koszmar się skończy. Notatki Bunina urywają się nagle w połowie 1919 r. Pisał jeszcze dalej, ale nie udało mu się wywieźć tych dalszych zapisków za granicę. „Tak dobrze zakopałem je w pewnym miejscu w ziemi, że przed ucieczką z Odessy,  w końcu stycznia 1920 roku, nie mogłem w żaden sposób ich znaleźć” (tłum. moje – M. O.).

Tak wyglądała ewakuacja Białych Rosjan z Odessy w 1920 roku:

Wtedy też odpłynął z ojczyzny Iwan Bunin, uwożąc ze sobą swoje tajne i chowane przed bolszewikami zapiski z tragicznych dni.  „Przeklęte dni” zostały wydrukowane w paryskiej gazecie wydawanej przez rosyjskich emigrantów w połowie lat 20. W Związku Radzieckim i we wszystkich krajach socjalistycznych ten tekst był zakazany. Wydano go dopiero w latach 90.

Mimo niezwykłej fragmentaryczności tych notatek, jest to bardzo dobra literatura, może nawet lepsza, a w każdym razie bardziej poruszająca, od subtelnych opowiadań o miłości, z których zasłynął Bunin. Jest to niezwykłe świadectwo rewolucyjnego koszmaru pozostawione przez mądrego, dojrzałego i spostrzegawczego człowieka. Ale też bardzo pesymistyczne. Czytałam to dość długo, po parę stron, odkładając na jakiś czas, bo jakoś udzielał mi się ten ponury nastrój. Na szczęście, nie było kłopotów ze zrozumieniem. Tekst jest napisany pięknym i zrozumiałym językiem.  Dużo trudniejsza w odbiorze jest poezja Bunina, której fragmenty też się tutaj znajdują.

Przeczytałam teraz zapiski Bunina, by przygotować się do obejrzenia najnowszego filmu Nikity Michałkowa „Słoneczny udar”, który jest osnuty na motywach opowiadania Bunina pod tym samym tytułem, a także na motywach moskiewsko-odesskiego dziennika. 

Jeśli ktoś zna rosyjski, to radzę czytać „Окаянные дни” w oryginale. Tekst ten był wydany po polsku, ale pod zmienionym tytułem. W oryginale jest tytuł „Tragiczne dni”, polski wydawca nazwał książkę „Nieszczęsne dni”. Wydane stosunkowo niedawno, pewnie jeszcze gdzieś można to kupić. Zaś oryginał znajduje się w sieci, o tu:  

Lib.ru/Классика: Бунин Иван Алексеевич. Окаянные дни

az.lib.ru/b/bunin_i_a/text_2262.shtml

A tu pasująca do tekstu Bunina piękna piosenka Żanny Biczewskiej o tragicznym losie Białych Rosjan: 

Жанна Бичевская "Не надо грустить, господа офицеры ...

Бунин Иван, „Окаянные дни. Дневники, статьи, воспоминания”

Bunin Iwan, "Nieszczęsne dni"