Eustachy Sapieha, „Tak było”

Powiedzieć o tej książce, że jest znakomita, to za mało. Wspomnienia księcia Sapiehy pt. „Tak było” są po prostu barwne, dowcipne, porywające i wciągające! Nie sposób się od nich oderwać! Ich autor zabiera czytelnika w niezwykłą podróż w czasie i przestrzeni, a gawędziarz z niego po prostu doskonały. Jego życie ułożyło się w nieprawdopodobną historię, której żaden scenarzysta filmowy nie mógłby wymyślić.

Po kolei: Eustachy Seweryn Sapieha herbu Lis (na zdjęciu umieszczonym na okładce książki to ten młodzieniec pierwszy od lewej, dalej stoją jego bracia Lew i Jan) to syn Eustachego Kajetana Sapiehy, przedwojennego polskiego ministra spraw zagranicznych i znanego polityka oraz Teresy z Lubomirskich. Urodził się w majątku Spusza koło Grodna i do wybuchu II wojny światowej przeżył dwadzieścia kilka lat jako młody panicz i „kniaź”. Zdążył w tym czasie nauczyć się polować, opanować znakomicie kilka języków obcych, skończyć szkołę średnią w Pszczynie, podchorążówkę oficerów kawalerii w Grudziądzu, studia w Belgii, a nawet odbyć praktykę w warszawskiej firmie prowadzącej handel z koloniami w Afryce.

Ostatnim akordem przedwojennego życia był ślub siostry, który odbył się w sierpniu 1939 r. Wraz z napaścią Niemiec na Polskę nastąpił koniec epoki dawnej polskiej arystokracji, dworów i życia ziemiańskiego. Eustachy wziął udział w kampanii wrześniowej, m. in. w bitwie pod Kockiem, dostał się do niewoli i całą wojnę przesiedział w oflagu, gdzie szczęśliwym zbiegiem okoliczności udało mu się spotkać starszego brata Lwa. Po wojnie, oczywiście, z „takim” nazwiskiem nie było co wracać do komunistycznej Polski, więc obaj zdecydowali się uciekać jak najdalej od Ruskich. Podobnie zresztą zrobiła cała rodzina, której szczęśliwie udało się przeżyć, choć np. ojciec autora - jako obszarnik i „krwiopijca” - był więziony przez NKWD na Łubiance (przesłuchiwał go sam Beria), czekając na wykonanie wyroku śmierci, do wykonania którego na szczęście nie doszło.

Zaraz po wydostaniu się z niemieckiej niewoli Eustachy został komendantem stadniny w Grabau w Niemczech, gdzie Niemcy w czasie wojny wywieźli najlepsze konie zrabowane w Polsce. Niedługo potem ożenił się z Antoniną Marią Siemieńską, zwaną Didi. Później ich droga biegła poprzez Belgię aż do Kenii w Afryce, gdzie rodziły się ich dzieci, a Eustachy wykonywał najróżniejsze zawody: prowadził tartak, szukał drogocennych kamieni, skupował złom, aż w końcu został zawodowym myśliwym i organizował safari w stylu Hemingway’a. Najpierw były to prawdziwe polowania, potem już tylko fotograficzne.

Na stare lata, już po upadku Związku Radzieckiego, udało mu się dwukrotnie odwiedzić rodzinną Spuszę, gdzie wprawdzie nie było już najmniejszego śladu przedwojennego domu Sapiehów, ale wśród mieszkających tam jeszcze starych ludzi przetrwała pamięć i legenda o tym starym rodzie. Emerytowane kołchoźnice ze wzruszeniem opowiadały, że z książęcego pałacu co sobota przyjeżdżała z pałacu do kościoła angielska lady na białym koniu, przywożąc wiadra kwiatów do przystrojenia ołtarza…  

Nie ukrywam, iż z największą przyjemnością czytałam o przedwojennym życiu ziemiańskim w Polsce. Ta część wspomnień pełna jest najróżniejszych zabawnych anegdotek. Ton wspomnień zmienia się wraz z opisem kampanii wrześniowej. Są tam takie sceny, że po prostu za gardło ściska (np. opis „pogrzebu” kawalerskich lanc bojowych). Można rzec, że Sapieha wspomina jednak raczej „na wesoło”, czasem tylko wzruszając do łez. Jednak o smutnych sprawach pisze niewiele, choć miałby nad czym płakać. Właściwie dwa razy przeżył śmierć pewnej cywilizacji. Pierwszy raz – koniec wolnej Polski we wrześniu 1939 r., drugi raz – koniec panowania Anglików w Kenii i epoki kolonialnej w całej Afryce, co też diametralnie zmieniło tamtejsze warunki życia. Ale nie ma tutaj rozdzierania szat, niewiele jest posępnych tonów. Raczej jest to opowieść krzepicielska, przesiąknięta nutą, że „Polak potrafi” i da sobie radę w każdych warunkach. Jest także bardzo patriotyczna, choć słowo patriotyzm pada w tej książce zaledwie kilka razy.

Eustachy Sapieha już nie żyje. Prócz tej wspaniałej książki wspomnieniowej pozostawił po sobie także  monografię swojej rodziny pt. „Dom Sapieżyński”, do której przez kilkadziesiąt lat zbierał materiały.

Sapieha Eustachy, „Tak było. Niedemokratyczne wspomnienia”, wyd. Świat Książki, Warszawa 2012