Jarosław Iwaszkiewicz, „Noc czerwcowa” i Magdalena Jastrzębska „Listy z Kresów”

„Noc czerwcowa” to skromne opowiadanie historyczne Jarosława Iwaszkiewicza, które rozgrywa się w XIX wieku podczas jednej czerwcowej nocy we dworze na Wołyniu w okolicy Wasylkowa (to dzisiejszy Obwód Tarnopolski na Ukrainie). 

Bohaterką tego tekstu jest bogata polska hrabina, o której można by powiedzieć, że „jeździła na Sybir za mężem, nim stało się to modne” :)))

„Jeździła”, to nie znaczy, że dojechała. Opowiadanie spełnia trzy klasyczne jedności: czasu, miejsca i akcji. Zaczyna się w takiej sytuacji: jest wieczór, przed dworem czekają już pojazdy, którymi o świcie hrabina ma jechać w daleką podróż. Trzeba tylko zaprząc konie i w drogę! Jakiś czas temu Piotr, mąż hrabiny, zaplątał się w antycarski spisek, za co został skazany na Sybir. Majątku mu nie zabrali, bo nie mogli, należał bowiem do hrabiny, ona zaś była krewną dynastii Romanowych. 

Hrabina ulega opinii publicznej i zamierza zrobić to, co dobra żona w tamtych czasach zrobić powinna, czyli towarzyszyć mężowi na zesłaniu. Czuje, że musi jechać, choć wcale nie kocha męża, jest on dla niej zupełnie obojętny. Pozostawia w domu dorastającą córkę Mary pod opieką krewnej, sama zaś wybiera się w podróż w towarzystwie Eweliny, francuskiej damy do towarzystwa. Ewelinie nie uśmiecha się wyjazd na Syberię. Nie jest to na rękę także innym domownikom, bo młodziutka Mary zostanie bez opieki rodziców, ogromny majątek zniszczeje i tak dalej. Wokół hrabiny zostaje uknuta intryga, która zmusi ją do pozostania  w domu. 

Otóż, w majątku przebywa Edmund, piękny rosyjski oficer, który zatrzymał się tutaj, aby kupować na wsi konie dla wojska (chodzi o tzw. remonty końskie). Edmund jest zainteresowany hrabiną i vice versa. Domownicy wyczuwają, że coś między nimi już wcześniej zaiskrzyło. Aby więc ratować sytuację, wysyłają Edmunda do sypialni hrabiny, żeby się pożegnał. Edmund wchodzi do jej pokoju, chwilę rozmawiają, po czym światło gaśnie, a rankiem w oknie ukazuje się na wpół rozebrany mężczyzna i każe odprowadzić konie do stajni. Pani hrabina zostaje w domu. 

Ot, taka sobie historyjka. Raczej anegdota albo plotka, którą być może powtarzano sobie dla zabicia czasu w polskich dworach na Wołyniu. Napisana w stylu Iwaszkiewicza, czyli ładnie, pastelowo i trochę nijako. Dzisiaj już tak nikt nie pisze. Ba, dzisiaj już prawie nikt Iwaszkiewicza nie czyta. To nie jest absolutnie pisarz z mojej bajki. W mojej dzielnicowej bibliotece książka zawierająca opowiadanie „Noc czerwcowa” (tom „Zarudzie”, który zawiera jeszcze dwa inne teksty, w tym jedno także z Kresów) spoczywała mocno zakurzona i ukryta w najgłębszym piekle magazynów bibliotecznych. Zdaje się, że nikt jej nie wypożyczał od 30 lat. 

I pewnie nadal kurzyłaby się w tej piwnicy, gdyby nie to, że zainteresowałam się tym zapomnianym tekstem. A zainteresowałam się dlatego, że moja szanowna blogowa koleżanka Magdalena Jastrzębska wydała właśnie książkę „Listy z Kresów. Opowieść o Józefie z Moszyńskich Szembekowej”. 

Tu okładka tej książki:

Dzięki rozmowom z Magdą na FB dowiedziałam się, że bohaterką „Nocy czerwcowej” Iwaszkiewicza jest matka Józefy Moszyńskiej, czyli tytułowej bohaterki jej książki. Magda pomogła mi odszyfrować, kto jest kim w tym opowiadanku Iwaszkiewicza. 

A więc teraz zróbmy to, o czym zapomniał Iwaszkiewicz oraz wydawcy jego opowiadania, czyli nazwijmy po imieniu wszystkie postaci dramatu: hrabina, która zbiera się do wyjazdu to Joanna Moszyńska, prawnuczka króla Augusta II Mocnego i jego słynnej kochanki, hrabiny Cosel. Jej mąż, za którym miała jechać na Sybir i nie pojechała, to Piotr Moszyński (nosił to samo nazwisko, bo to kuzyn Joanny), który w 1826 roku brał udział w spiskach polskiego Towarzystwa Patriotycznego. Zaś występująca w opowiadaniu Mary, córka hrabiny to właśnie bohaterka książki Magdy, czyli Józefa Moszyńska (piękna ruda dama na okładce książki Jastrzębskiej). Oficer rosyjski, któremu przypadła rola kochanka zatrzymującego w domu piękną hrabinę naprawdę nie miał na imię Edmund. Nazywał się Stanisław Jurjewicz i był Polakiem służącym w armii carskiej, a nie Rosjaninem. 

No, i teraz dopiero pastelowa opowiastka Iwaszkiewicza nabiera mocy, kształtów i kolorów. Teraz już wiadomo, o kim właściwie jest ta „Noc czerwcowa”. Ja jeszcze książki Magdy o Józefie Moszyńskiej nie czytałam, ale zamierzam to wkrótce nadrobić. 

„Nocą czerwcową” zainteresował się Andrzej Wajda, który w 2001 roku przerobił ją na spektakl telewizyjny. I jest to bardzo przyjemny w odbiorze film, jak wszystkie adaptacje opowiadań Iwaszkiewicza nakręcone przez Wajdę. Hrabinę zagrała tam starzejąca się już, ale jeszcze wciąż bardzo piękna Grażyna Szapołowska, zaś urodziwego Edmunda zagrał znany u nas rosyjski aktor Aleksander Domogarow, pamiętny ognisty Bohun z „Ogniem i mieczem”. Tyle tylko, że Wajda w dziwny sposób zmienił treść opowiadania. Przesunął akcję „Nocy czerwcowej” do lat 60. XIX wieku. Mąż hrabiny jest u niego powstańcem styczniowym, a nie członkiem Towarzystwa Patriotycznego. Tym samym, „wina” hrabiny, że nie ruszyła w jego ślady na Sybir jest jakby większa. Poza tym, obsadzając w roli Edmunda rosyjskiego aktora, zasugerował, że polska hrabina rzuciła męża dla Rosjanina, co też jest jakby bardziej obciążające. Mąż powstaniec styczniowy, a żona zdradza go z wrogiem? No, proszę pani! A wcale tak nie było i pan Wajda przedstawił zakłamaną wersję tej historii. Ale po co? Skoro prawdziwa wersja może być równie ciekawa? 

Za to dzięki Wajdzie możemy oglądać apetycznego Saszę Domogarowa, jak kusi do grzechu polską hrabinę. Przyznajcie się, która by się oparła takiemu kochankowi i jego gorącym zaklęciom? 

Popatrzcie:

Bibliografia:

1.      Iwaszkiewicz Jarosław, „Noc czerwcowa” (w:) „Zarudzie”, wyd. Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik” , Warszawa 1979

2.      Jastrzębska Magdalena, „Listy z Kresów. Opowieść o Józefie z Moszyńskich Szembekowej”, wyd. LTW, Łomianki 2015

3.      „Noc czerwcowa”, spektakl telewizyjny, reż. Andrzej Wajda, Polska 2001