Sanacja i endecja. Napad bandytów na wydawnictwo „Słowa Pomorskiego” w Toruniu (czyli co wyczytałam w starych gazetach)

Tego Was w szkole nie uczyli! Wiecie, że w 1934 roku sanacyjna bojówka, dobrze zorganizowany oddział w liczbie 150 osób, zdemolował redakcję i drukarnię endeckiego dziennika „Słowo Pomorskie” w Toruniu, po czym odmaszerował, śpiewając pieśń „Pierwsza brygada”? A policja zareagowała z zaplanowanym opóźnieniem…

Jakie były przyczyny tej napaści? Ano, ostra walka pomiędzy sanacją a endecją!

W latach 1930. na Pomorzu wśród dziennikarzy i wydawców trwała walka o dusze, a raczej o czytelnika. Jedną z wiodących gazet na tym terenie był dziennik „Słowo Pomorskie” wydawany od 1921 roku w nakładzie 30 tysięcy egzemplarzy i związany z Narodową Demokracją. Inne wydawnictwa nie miały wtedy dużych szans, by konkurować ze „Słowem Pomorskim”. 

A jednak!

Na początku 1930 roku zaczął ukazywać się w Toruniu „Dzień Pomorski”, pismo prorządowe, związane z sanacyjnym Bezpartyjnym Blokiem Współpracy z Rządem popierającym Józefa Piłsudskiego. Gazeta była jednak tak nudna i beznadziejna, że nikt nie chciał jej kupować, a tym bardziej czytać. Próbował ją promować ówczesny wojewoda pomorski Wiktor Lamot, człowiek Piłsudskiego, wywodzący się z Małopolski i zupełnie nie znający pomorskich realiów. W pewnym momencie wojewoda Lamot nakazał podległym sobie starostom przymusową popularyzację prorządowego pisama. W tej sytuacji starostowie nakazali sołtysom obowiązkową prenumeratę „Dnia Pomorskiego”. Tak było m. in. w powiecie Wąbrzeźno. 

Przez pewien czas redakcja „Dnia Pomorskiego” prowadziła na swoich łamach ostrą krytykę przeciwko narodowcom na Pomorzu. W końcu rządowe siły sanacyjne postanowiły zniszczyć główną endecką gazetę tego regionu, czyli bardzo poczytne „Słowo Pomorskie”.

Napad odbył się 31 stycznia 1934 roku. Tego dnia wieczorem, o godzinie 18.25, na ulicy świętej Katarzyny, gdzie mieściła się siedziba „Słowa Pomorskiego”, pojawił się zorganizowany tłum, około 200 osób, wznoszący okrzyki „Niech żyje nowa konstytucja!” (chodziło o projekt nowej konstytucji przygotowywany właśnie przez BBWR).  Potem napastnicy zaczęli wybijać szyby i łomotać do drzwi ekspedycji i administracji. W końcu do środka wpadło około 150 osób uzbrojonych w żelazne drągi, sztaby i siekiery. Wewnątrz było tylko kilka kobiet urzędniczek, chłopiec na posyłki i jeden tylko mężczyzna – kierownik administracji. Wszyscy zaskoczeni i zupełnie bezbronni.

Rozjuszony tłum zaczął demolować pomieszczenia biurowe, zrywać ze ścian zegary, włamywać się do kasy (potem okazało się, że zginęło z niej 300 złotych). Kiedy sekretarka, a jednocześnie kasjerka, pani Brylska, rzuciła się do telefonu, by dzwonić na policję, napastnicy przecięli kable telefoniczne. 

Potem napastnicy wtargnęli do drukarni, gdzie zdemolowali nowoczesne, nie tak dawno kupione maszyny drukarskie, porozrzucali czcionki po podłodze, a także poprzecinali przewody elektryczne doprowadzające prąd do maszyn. Trwało to bardzo szybko, zaledwie dziesięć minut, tak, jakby zostało wcześniej bardzo dokładnie przemyślane i zaplanowane. Po wyjściu z drukarni sanacyjna bojówka uformowała kolumnę i odmaszerowała, śpiewając głośno „Pierwszą brygadę”. 

Zaalarmowana policja w końcu się zjawiła, ale z dużym opóźnieniem, bo dopiero prawie po godzinie. Okazało się, że w trakcie napadu został ranny jeden człowiek, znany lekarz toruński dr Jakobson, który akurat przechodził tamtędy ulicą.

Wyrządzone szkody były bardzo znaczne w sensie materialnym. Po tym napadzie cały Toruń dosłownie wrzał. „W mieście panuje ogromne wzburzenie przeciwko sprawcom niecnego napadu, jak również przeciwko podżegaczom” – napisał 2 lutego 1934 roku „Dziennik Bydgoski”, pismo wcale nie endeckie, tylko chadeckie. (Dziennik Bydgoski 1934/26 2 lutego)

Jednak tego samego dnia „Słowo Pomorskie” pisało optymistycznie na pierwszej stronie: „Zniszczenie maszyn nie może mieć wpływu na pełnienie na Pomorzu służby publicystycznej. Placówka nasza stoi na usługach narodowego i katolickiego społeczeństwa Pomorza.”

Napaść sanacji na „Słowo Pomorskie” odbiła się szerokim echem, wspomniały o niej pisma regionalne oraz warszawskie, m. in. „Gazeta Warszawska” i „Nowiny Codzienne”. Pisma opozycyjne wobec rządu uznały, że sytuacja jest groźna i takie napady mogą się powtarzać. Wspólnie zarządziły, by każdy członek administracji, nawet kobiety, pracował uzbrojony w broń palną. Czasy były niebezpieczne, bo zdarzały się wówczas napaści na dziennikarzy i wydawców połączone z pobiciem, tak potraktowano m. in. niechętnych sanacji Jerzego Zdziechowskiego, wydawcę pisma warszawskiego „ABC” i pisarza Tadeusza Dołęgę-Mostowicza.

PS.

Od wiosny siedzę w starych gazetach z okresu I wojny światowej i międzowojnia, bo zbieram materiały do książki o historii mojej rodziny ze strony matki, która mieszkała wtedy w Ziemi Dobrzyńskiej. Czytam więc dzienniki wydawane w Toruniu, Bydgoszczy, Płocku, Włocławku i Inowrocławiu. I czasem takie różne ciekawe smaczki znajduję, jak ten powyższy. 

Obecna wykładnia naszej historii jest taka, że Marszałek Piłsudski wielkim człowiekiem był i Polski zbawicielem. A to niezupełnie było tak, jak dzisiaj głoszą. Jak się okazuje, Piłsudski i sanacja uczynili ludziom wiele złego. Zwłaszcza pomorskim endekom, czego dowodzi nie tylko powyżej opisana sprawa, ale także przykład księdza Józefa Wryczy z Wiela, o którym może wkrótce napiszę. Też ciekawa sprawa!

Źródło ilustracji: File:Torun Hartknoch.jpg