Bolesław Prus, „Lalka”

Po raz kolejny przeczytałam „Lalkę” Bolesława Prusa. Już nie wiem, po raz który. Pamiętam, że ostatnio czytałam ją mniej więcej dwa lata temu, jak leżałam plackiem parę tygodni, bo byłam chora. Teraz też muszę trochę poleżeć, bo skręciłam sobie nogę w kolanie (tę zdrową i lepszą!), przez co prawie nie wychodzę na dwór, snuję się po domu i poleguję na otomanie, bo mnie boli noga i plecy. No i coś w tym czasie czytać muszę. 

Nie, żebym nie miała co czytać, bo przecież mam. Wielkie złogi papieru leżą koło mnie na meblościance i tylko się kurzą. Czekają na swoją kolej m. in.: Balzac, Gorki, Poe, Sienkiewicz, Reymont, „Trzej panowie w łódce, nie licząc psa”, Paullina Simons, Lisa See, jakieś wspomnienia i jeszcze masę innych rzeczy. Ala ja właśnie przerabiałam Prusa. 

Swoją drogą, co to się ze mną dzieje z wiekiem. Za młodu, jeszcze w podstawówce, zawsze w chorobie czytałam „W pustyni i w puszczy”, a potem „Trylogię” Sienkiewicza.  Później przyszła kolej na Jane Austen. Przez długie lata to właśnie jej powieści były dla mnie „dyżurne” w razie długiego pozostawania w domu. No, a teraz – Prus. Starzeję się, czy co, że czytam tego nudziarza? 

Od razu mówię – „Lalka” nie należy do moich ulubionych powieści. Właściwie to wcale jej nie lubię. Nie lubię też właściwie Bolesława Prusa, bo jest strasznie odległy ode mnie w sensie psychicznym. Dosłownie o lata świetlne!  Ale z wiekiem polubiłam chyba to jego „teatrum mundi”, jakie prezentuje w „Lalce”. No, i oczywiście, sprawia mi przyjemność czytanie o starej Warszawie i różnych jej osobliwościach. Teraz, jako osoba dojrzała, chyba już wiem, jak to wszystko odczytać. Bo za młodu? W szkole? „Lalka”? A w życiu! W PRL-u katowali tym uczniów. Była to lektura szkolna w drugiej klasie liceum. I ja tego wtedy nie przeczytałam. Nie dałam rady, znudziło mnie i zmęczyło śmiertelnie. Na studiach też tego nie przeczytałam w całości.  Udało mi się pokonać „Lalkę” w całości dopiero po czterdziestce i to mając za sobą obejrzenie dwóch jej ekranizacji (to jest naprawdę wielkie ułatwienie dla wyobraźni!).

Nie, żebym nie dawała rady za młodu czytać opasłych tomów. Miałam już wtedy za sobą ogromne tomiszcza Dickensa, Dumasa czy Hugo. Ale tam się coś działo! Była jakaś akcja! A tu nic! Co by nie mówić, kompozycja „Lalki” rzeczywiście mocno szwankuje, na co narzekał już w XIX wieku znany krytyk Aleksander Świętochowski. Stary subiekt Rzecki zrzędzi i marudzi, a miłosne cierpienia starego Wokulskiego wydawały mi się zawsze o wiele mniej ciekawe, niż cierpienia młodego Wertera. Choć w jednym, jak i w drugim wypadku obaj panowie prezentują egoistyczny i onanistyczny stosunek do miłości. Im jestem starsza, tym bardziej Wokulski mnie irytuje z tą swoją „miłością”.  No, bo pomyślcie sobie: dziewczyna 23-letnia z arystokracji i dwa razy starszy bogaty kupiec, którego szlacheckie pochodzenie nawet nie jest do końca pewne! Nie mają ze sobą o czym rozmawiać! Między nimi nie ma żadnej chemii! Żadnego porozumienia, nic, nic kompletnie! Nawet nie flirtują ze sobą! Czy to może być para? No, chyba, żeby ona była całkowicie zdesperowana i naprawdę była zmuszona wyjść za mąż dla pieniędzy. Ale ona jeszcze ma co jeść i w co się ubrać, więc trzyma go sobie na dystans, rozważając ewentualność wyjścia za niego, ale nie podejmując jednak ostatecznej decyzji.

 Im jestem starsza, tym bardziej odczytuję „Lalkę” na przekór zamysłom autora. Coraz bardziej żal mi biednej, osaczonej przez Wokulskiego Izabeli, którą stary konkurent próbuje sobie zwyczajnie kupić i podporządkować za pomocą sreber, serwisu i kamienicy, a nie umie po prostu zwyczajnie nawiązać z nią emocjonalnego kontaktu. Zachowuje się, jakby był emocjonalnym kastratem! Zero empatii w stosunku do kobiety! Wysłałabym go na jakaś terapię! Czytałam sobie teraz o tym jego nieudanym romansie i myślałam, czyżby kreacja Izabeli była jakąś zemstą odrzuconego mężczyzny, który mści się w ten sposób za swoje „krzywdy” na polu erotycznym? To jest dość typowe zachowanie u mężczyzn parających się piórem, tak obsmarować swoją wybrankę, która ich nie chciała.

W moim wydaniu w przypisach znalazłam informację, że pierwowzorem Izabeli Łęckiej miała być jakaś piękna kresowa arystokratka, którą młody Aleksander Głowacki, jeszcze nie Bolesław Prus, poznał w czasie wakacyjnej pracy jako korepetytor. Nazywała się Konstancja Hulanicka, a jej rodzice posiadali majątek Zajączkówka na Podolu. Taką informację podaje autor opracowania, profesor Józef Bachórz (promotor mojej pracy magisterskiej), który zaczerpnął ją z książki Gabrieli Pauszer-Klonowskiej „Zwykłe sprawy niezwykłych ludzi” (wydanie II rozszerzone, Lublin 1978).

Jeżeli to jest prawda, że „Izabela Łęcka” istniała naprawdę, to już wszystko jest jasne! W tym wypadku mielibyśmy tu kolejną literacką zemstę odrzuconego, a może po prostu nie traktowanego poważnie konkurenta, który kreując postać dorobiewicza Wokulskiego obmyślał różne metody zdobycia wyniosłej arystokratki. Szkoda tylko, że to jest tak mało znana sprawa. O romansie Adama Mickiewicza i Maryli Wereszczakówny jest głośno i każdy  uczeń wie, że czwarta część „Dziadów” to rozliczenie poety z tamtą miłością. A o tym, że Prus także kochał się nieszcześliwie – jakoś tak cicho. Trzeba by poczytać tę Pauszer-Klonowską (znam ją z innych książek biograficznych).  Z drugiej strony, ciekawy jest też wątek podejścia do Izabeli od strony wampirycznej, czytałam kiedyś na ten temat artykuł w „Pamiętniku Literackim”, gdzie porównywano ją z wampiryczną postacią pięknej Aspazji z powieści „Poganka” Narcyzy Żmichowskiej. Jakiś Anglik to napisał, ale nie pomnę już nazwiska. 

I na koniec… 

Najbardziej zabawną i najkrótszą recenzję „Lalki” wygłosiła pewna pani, która sprzedaje ciastka u mnie na rynku w dni targowe.

- Wie pani, żeby ten Prus napisał coś ciekawego. Ale że się stary dziad zakochał w młodej dziewczynie? O czym tu pisać? – skomentowała, skarżąc się, że jej wnuczce kazali w szkole przeczytać „Lalkę” jako lekturę. – Strasznie się męczy dziecko z tym czytaniem. 

Tak mi się to spodobało, że zrobiłam na ten temat mema. To chyba w ogóle mój pierwszy mem w życiu. Dopiero się uczę. Dlatego proszę o wyrozumiałość! 

Prus Bolesław, „Lalka”, opracował Józef Bachórz, t. 1, 2, wydawnictwo Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1991