Jerzy Ossoliński, „Pamiętnik”

Literatura to jedyna ze sztuk, która daje tak niesamowity, bliski kontakt z innym umysłem ludzkim. Nawet jeśli jest to umysł sprzed paru wieku. A najlepszy kontakt daje czytanie cudzych pamiętników, bo tam są zapisane cudze (prawdziwe) myśli, uczucia i poglądy. Poezja, dramat i proza to fikcja (inaczej bajka) i można je potłuc o kant dupy w sensie autentyczności, ale pamiętnik to coś zupełnie innego. Dzięki pamiętnikowi czytamy bezpośrednie zwierzenia kogoś, kto żył bardzo dawno temu.

Najstarszym pamiętnikiem, jaki przeczytałam do tej pory, jest pamiętnik Jerzego Ossolińskiego herbu Topór, kanclerza wielkiego koronnego, a wcześniej podstolego wielkiego koronnego, marszałka sejmu, starosty bydgoskiego, podskarbiego koronnego, wojewody sandomierskiego i podkanclerza koronnego. Ufff, ile tytułów, ile tytułów, kochani! Jakim dobrym dyplomatą musiał być ten człowiek, skoro dochrapał się tylu zaszczytów, a i majątku dorobił się niemałego. 

Mieszkając w Bydgoszczy, nie sposób nie zetknąć się z nazwiskiem Ossoliński. Jest Aleja Ossolińskich, Rondo Ossolińskich, Ossoliński był także fundatorem kolegium jezuickiego w Bydgoszczy, tego samego, w którym dzisiaj rezydują władze miasta, a także zburzonego przez Niemców kościoła jezuitów w Bydgoszczy (tu dopowiem, że został zburzony, bo po egzekucjach Polaków na Starym Rynku we wrześniu 1939 roku na murze świątyni pojawił się krwawy ślad ręki zamordowanego księdza, ślad ten był niemożliwy do usunięcia i w końcu Niemcy zburzyli cały kościół, ja tę historię słyszałam od mojej wychowawczyni jeszcze w podstawówce, a ona jako dziecko przeżyła całą okupację w Bydgoszczy i sama tę krwawą rękę widziała, więc na pewno nie jest to legenda miejska jak chcą niektórzy). Kościół jezuitów stał mniej więcej w tym miejscu, gdzie pali się znicz, a ten budynek z tyłu, to właśnie dawne kolegium jezuickie ufundowane przez Ossolińskiego:

No więc, ten Ossoliński przewijał się w mojej świadomości od dawna.  Intrygował mnie z powodu związków z moim rodzinnym miastem Bydgoszczą, a także jako postać historyczna, pojawiająca się w „Ogniem i mieczem” Henryka Sienkiewicza. I oto teraz, przypadkiem, natrafiłam na wydany w latach 1970. pamiętnik Ossolińskiego. Nie wiem, jak to się stało, że tekst ten nie wszedł do kanonu znanych pamiętników staropolskich. Uczniowie licealni i studenci polonistyki czytają memuary Jana Chryzostoma Paska, czytają Jędrzeja Kitowicza, a nie czytają Ossolińskiego! Skandal! Po prostu skandal lub jakaś zmowa filologów! Inaczej nie potrafię sobie tego wytłumaczyć, dlaczego tak wartościowy tekst jest pomijany w edukacji polskich polonistów. 

„Pamiętnik” Ossolińskiego został napisany po polsku (w epoce, kiedy pisanie po polsku nie było takie oczywiste jak dzisiaj), pięknym językiem, a do tego jest znakomitym przykładem zapisu mentalności polskiego zamożnego szlachcica z początków XVII wieku. Ossoliński pisał go mniej więcej 400 lat temu w dość młodym wieku, dwudziestu paru lat, w prezencie dla swego nowonarodzonego syna. Pierwsza część obejmuje krótki zarys historii rodu Ossolińskich, opowiadanie o sierocym dzieciństwie (matka zmarła w połogu, kiedy autor miał 5 lat, a wkrótce ojciec ożenił się po raz kolejny z damą, „tak w majątek, jak w lata bogatą”), edukacji w szkołach jezuickich i początkach służby dworskiej. 

Ossoliński został dworzaninem królewicza polskiego Władysława IV i wraz z nim pojechał do Moskwy po carską koronę. Czytamy bardzo ciekawy opis tej wyprawy, podczas której królewicz upijał się i zabawiał ze swym przyjacielem Marcinem Kazanowskim, a zgorszony takim zachowaniem Ossoliński cierpiał męki moralne. 

Dalej czytamy o zalotach Ossolińskiego do panny Izabeli Daniłowiczówny, córki podskarbiego koronnego Mikołaja Daniłowicza (a walka była ciężka, bo konkurentów było wielu, do tego o wiele zamożniejszych i lepiej ustawionych na dworze), ślubie i narodzinach pierwszego syna. Kolejna część opowiada o poselstwie Ossolińskiego do Londynu, na dwór króla Jakuba I. I na tym pamiętnik się kończy. Szkoda, że to już koniec, bo dalsze życie autora tego pamiętnika było jeszcze ciekawsze, jednak – jak widać – nie znalazł on później ani czasu, ani ochoty na kontynuację swego dzieła. Bardzo żałuję, że nie ma w tych memuarach opisu wjazdu delegacji polskiej do Rzymu w roku 1633, tej wizycie przewodniczył właśnie Ossoliński, a zasłynęła ona z olbrzymiego przepychu (dość powiedzieć, że nasze konie gubiły na ulicach Rzymu złote podkowy, specjalnie wcześniej słabo przymocowane do końskich kopyt). Tak to wyglądało:

Co mnie uderzyło w tej opowieści? Niesamowita ruchliwość ludzi z epoki baroku, którzy w potwornie trudnych warunkach podróżowali po całej Europie. Młody autor jedzie najpierw do szkół do Pułtuska, ale potem studia odbywa już za granicą, w Niemczech. Później jest właściwie stale w drodze, a są to przecież czasy kiepskich dróg, na których grasują bandy rozbójników. Te ogromne odległości, o których czytamy u Ossolińskiego, np. do Moskwy przez Smoleńsk, czy  do Londynu przez Calais trzeba było przemierzać na końskim grzbiecie lub jadąc w trzęsącym się powozie. Pogratulować zdrowia i kondycji naszym przodkom sprzed 400 lat! 

Co jeszcze zadziwia? Niezwykła śmiertelność tamtej epoki. Wtedy śmierć była blisko, na wyciągnięcie ręki, była czymś normalnym, nie należała jeszcze do sfery tabu. Małe dzieci umierały często w wieku niemowlęcym i nikt nawet nie zastanawiał się nad przyczynami zgonu. Mężczyźni umierali na polu bitwy, a kobiety w połogach. Ciężkie porody były przyczyną przedwczesnej śmierci matki autora, a także jego teściowej, która urodziła ostatnie dziecko już po ślubie swojej córki. Wzruszył mnie niesamowicie cytowany przez autora testament jego matki, która zapisała w testamencie swoje dobra ruchome rodzinie i służbie, nikogo nie pomijając. Co zapisała? M. in. suknie, bo odzież w tamtej epoce była rzeczą tak cenną, że należało ją przekazać innym, wtedy nie wyrzucało się odzieży. Wzrusza mnie ta pamięć o najbliższych i to podejście z szacunkiem do przedmiotów, które zaginęło w epoce przemysłowej industrializacji i masowej produkcji przedmiotów. 

Czytajcie pamiętniki, bo warto!

Ossoliński Jerzy, „Pamiętnik”, wyd. PIW, Warszawa 1976

Źródło zdjęcia Bydgoszczy: Wikipedia, File: Bydgoszcz ratusz znicz.jpg