Eliza Orzeszkowa, „Pamiętnik Wacławy”

Eliza Orzeszkowa w swej młodzieńczej powieści tendencyjnej „Pamiętnik Wacławy”,  należącej do gatunku Bildungsroman, postanowiła poruszyć „kwestię kobiecą”,  a także wypowiedzieć się na temat popularnego wówczas modelu wychowania dziewcząt,  polskich tradycji rodowych, polskiego ziemiaństwa, Kościoła katolickiego i modnego wówczas pozytywizmu. 

Autorka na przykładzie losów Wacławy, młodej panny z ziemiańskiej rodziny spod Wilna napisała rodzaj pozytywistycznej agitki, w której w stylu „kawa na ławę” wyłożyła, co myśli o wychowaniu kobiet. Tradycyjnej metodzie (nauka języków obcych, gra na fortepianie, robótki ręczne i salonowe maniery) przeciwstawiła nowoczesną edukację panienek, która ma przygotować je do samodzielnego zarabiania na chleb (nauka rzeczy praktycznych). 

Z nieukrywanym obrzydzeniem przedstawiła tradycyjną polską ziemiańską rodzinę, której główną przedstawicielką jest babka Hortensja mieszkająca w posiadłości o znaczącej nazwie Rodów (od rodu!). Babka Hortensja  w wydaniu Orzeszkowej to zatęchła tradycja, skostniałe zasady i produkowane w nadmiernych ilościach szydełkowe frywolitki (frywolitki to robótki ręczne typowe dla ludowej sztuki w rejonie Koniakowa, dzisiaj panie robią frywolitkowe stringi.  O tempora! O mores!). Skontrastowała ją z  dążącą do osobistego, indywidualnego szczęścia Wacławą wpatrzoną  w wyidealizowanego ojca – nowoczesnego pozytywistę. 

Jak to bywa w powieści tendencyjnej oraz satyrycznej, wszystkie postaci są tu mocno papierowe i służą wyłącznie jako nosiciele pewnych idei.  Jedyną osobą, która się rozwija, zmienia i dojrzewa podczas akcji powieści (obejmującej kilka lat) jest bohaterka tytułowa. Pozostałe kobiety zostały nakreślone bardzo skromnie i schematycznie, zaś mężczyźni – o ile w ogóle się pojawiają – są przedstawieni w sposób dość farsowy, za wyjątkiem owego mitycznego ojca, którego czytelnik poznaje wyłącznie poprzez jego pompatyczne listy i wypowiedzi Wacławy. I chwała Bogu, bo ojciec ten w zadziwiający sposób przypomina mi Karola Marksa. A nawet Włodzimierza Ilijcza Lenina!

Fabuła całości jest dość banalna. Oto młoda panna skończyła pensję w mieście i ma spędzić rok w majątku matki na wsi, później zaś rok z ojcem w mieście. Rok z matką rozpada się na część wiejską i miejską. Matka Wacławy wynajmuje mieszkanie w mieście W., czyli w Wilnie. Mamy nawet opis zwiedzania Wilna i jego zabytków przez młodą bohaterkę. 

Matka usiłuje wydać córkę za mąż i szuka dla niej dobrej partii, jednak każdy z konkurentów posiada jakąś znaczącą wadę. Mężów szukają także młode znajome Wacławy, z czym związane są różne mniej i bardziej szczęśliwe perypetie.  Z związku z powyższym znajdziemy w powieści opisy życia ziemiańskiego na polskiej wsi pod Wilnem, opisy różnych zamożnych i zubożałych dworów szlacheckich, sceny balowe i różne inne wydarzenia życia codziennego polskiej szlachty. 

Można czytać „Pamiętnik Wacławy” właśnie dla owych dość szczegółowych opisów ówczesnej codzienności oraz dziewiętnastowiecznej mody kobiecej. Można czytać go dla wyłożonych łopatologicznie idei dziewiętnastowiecznego feminizmu. Można również potraktować tę powieść jako romans z życia wyższych sfer i śledzić wyłącznie dość skomplikowane wątki damsko-męskie.

Muszę wyznać, iż lektura tego obszernego utworu straszliwie mnie zmęczyła i wynudziła.  „Pamiętnik Wacławy”  to znakomity środek usypiający. Czytałam go wieczorami w łóżku i co jakiś czas budziłam się, bo trzymana w górze książka spadała mi na twarz. Do tego walczyłam z moim dwutomowym egzemplarzem pochodzącym sprzed prawie 30 lat. Egzemplarz był nowy, wcześniej nie czytany, ale kiedy przewracałam kartki, słynny kiepski klej z lat 1980. oczywiście puszczał i całość po prostu latała wokół mnie. Zbierałam kartki rozrzucone w pościeli i pod tapczanem. W trakcie czytania mój (no, bądźmy szczerzy, jaki on tam „mój”, raczej biblioteczny) egzemplarz uległ całkowitej dekonstrukcji! W tej naprawdę ciężkiej sytuacji z trudem przedzierałam się przez opisane bardzo kwiecistym językiem przemyślenia głównej bohaterki i jeszcze bardziej kwieciste opisy widoków z okna.

 W trakcie lektury doszłam do wniosku, że „Pamiętnik Wacławy” nic by nie stracił, gdyby jakiś życzliwy redaktor wykreślił z niego jedną czwartą, a nawet jedną trzecią tekstu, a zwłaszcza owe nic nie wnoszące opisy  aury i mijających pór roku. 

Ogólna ocena – niekoniecznie! 

Ja przeczytałam wyłącznie ze względu na kresową tematykę! 

Wilno! Dziewiętnastowieczne Wilno i dwory pod Wilnem! Tylko dlatego! 

Orzeszkowa Eliza, „Pamiętnik Wacławy. Ze wspomnień młodej panny”, wyd. Czytelnik, Warszawa 1988