Helena Mniszkówna, „Powojenni”, czyli co ma zrobić zrujnowany arystokrata z Kresów?

„Powojenni” Heleny Mniszkówny to zapomniana już dzisiaj powieść o przedstawicielach polskiego ziemiaństwa, którzy po I wojnie światowej utracili swe olbrzymie majątki na Ukrainie i próbują ułożyć sobie życie na nowo w powojennej rzeczywistości. 

Helena Mniszek-Tchórznicka (po pierwszym mężu Chyżyńska, po drugim Rawicz-Radomyska) sama była Kresowianką. Urodziła się w Kurczycach na Wołyniu (powiat Nowogród Wołyński, okolice Żytomierza), tam spędziła dzieciństwo i wczesną młodość. Po ślubie, w wieku 19 lat, przeprowadziła się do majątku męża na Litwę. Później mieszkała w posiadłości rodziców Sabnie koło Sokołowa Podlaskiego, po drugim zamążpójściu - na Lubelszczyźnie, potem w okolicy Płocka (w majątku Kuchary, skąd została w 1939 roku wyrzucona przez Niemców) i znowu, już do końca życia, w Sabniach. Pisarka z racji swoich życiowych doświadczeń znała więc kresy wschodnie i czerpała z tej wiedzy pełną garścią, pisząc swoje powieści.  

Obecnie ta autorka kojarzona jest właściwie tylko z jedną powieścią, czyli ze słynną „Trędowatą”, którą dawno już temu krytycy literaccy uznali za szczyt grafomaństwa i złego smaku. Chociaż np. podobała się Bolesławowi Prusowi, który wystawił pozytywną recenzję debiutanckiej powieści napisanej przez młodziutką autorkę. Ale co tam! Krytycy swoje, a lud czytający swoje. Przed wojną, jak i po wojnie… Pamiętam, jak za Gierka, w głębokim PRL-u, czytelnicy przepisywali RĘCZNIE dawa opasłe tomy „Trędowatej”, a potem sklejali misterne albumy z drukowanych w gazetach odcinkach tej powieści. Sama czytałam „Trędowatą” w takiej właśnie postaci, z odcinka na odcinek, ale nie w całości, trochę jakby na wyrywki, bo nie zawsze ojciec przyniósł z pracy gazetę (w biurze prenumerowali „Kurierka” i kto z pracowników dorwał gazetę pierwszy, ten zabierał do domu), potem miałam w rękach zeszyty z powklejanymi kawałkami powieści wycinanymi z bydgoskiego „IKP” („Ilustrowany Kurier Polski”, czyli inaczej „Kurierek”). Tym wszystkim krytykom Mniszkówny, zwłaszcza owym kwaśnogębym badaczom literatury od siedmiu boleści życzę choćby połowy takiego powodzenia wśród czytelników, jakie miała niszczona przez nich autorka! A potem była wspaniała ekranizacja „Trędowatej” w reżyserii Jerzego Hoffmanna i tłumy przed kasami kin w całej Polsce i ogólne łkanie w chusteczki w ciemnych salach kinowych. Ale w całości wydano „Trędowatą” dopiero po 1989 roku. 

W tamtym właśnie okresie zaczął się festiwal dawnych, przedwojennych, poczytnych autorów polskich. Mniszkówna była wśród jedną z najbardziej znanych. Prócz „Trędowatej” wydano wówczas także inne jej powieści, jak „Ordynat Michorowski”, „Panicz”, „Gehenna” itd. No i właśnie wtedy, po raz pierwszy po II wojnie światowej ukazali się „Powojenni”, których premiera była w 1929 roku.

Głównym bohaterem tej powieści jest Edward Zebrzydowski, młody arystokrata, który wcześniej, przed I wojną, pędził wspaniałe życie zamożnego człowieka. Jego rodzina posiadała na Ukrainie dwie olbrzymie posiadłości, a po wojnie i ustaleniu granic między Polską a Związkiem Radzieckim, wszystko przepadło, zostało po niewłaściwej stronie granicy. Zebrzydowskiemu pozostał tylko jakiś nieduży mająteczek w centralnej Polsce, z którego jednak ma tak małe dochody, że nic, tylko w łeb sobie strzelić. Zebrzydowski i jego matka arystokratka to zrujnowani, przegrani ludzie, nie pasujący do nowej rzeczywistości. 

W podobnej sytuacji są inni bohaterowie tej książki, którzy nie tylko potracili majątki podczas rewolucji bolszewickiej i minionej wojny, ale także ledwo wyszli z życiem. Na przykład panna Madgdalena (Dada) Dobrucka - straciła majątek ziemski, jej rodzice zostali zamordowani przez zbuntowanych chłopów ukraińskich, a brat zginął gdzieś na froncie. Albo taki Jerzy Strzełecki – wszystkie posiadłości stracone, on bez rodziny i bez grosza. No bo takiej Teresie Pobożynie, która wprawdzie bardzo zbiedniała z powodu strat na Ukrainie, to nic nie brakuje, bo został jej jeszcze dodatkowy zamek nad Dunajcem i posiadłość na Wołyniu po stronie polskiej. 

I teraz główny temat tej powieści. Co mają robić tacy zrujnowani arystokraci po wojnie? Jak żyć? A przede wszystkim - z czego żyć? No, jest parę rozwiązań. A więc – można biedować, przejadając pozostałe resztki fortuny, jeśli, oczywiście, coś tam jeszcze się posiada. Można też zabrać się do pracy i zarabiać na własne utrzymanie. To jest jednak strasznie wstydliwe, bo przecież dżentelmen o pieniądzach nie rozmawia, on je po prostu ma! Przed wojną nie do pomyślenia było, by polski ziemianin z Kresów zhańbił się pracą na etacie u kogoś! A teraz musi iść na służbę! O, mój Boże! Kto zna się na rolnictwie, zatrudnia się więc jako administrator lub rządca u innych ziemian. Kto zna się na leśnictwie, jak wspomniana wyżej Dada, pracuje w lesie (jako pomoc gajowego, a co!). Kto zna się na kuchni i gotowaniu, zakłada pensjonacik i wydaje obiady „domowe” dla znajomych. I tak dalej. 

A co ma robić Edward Zebrzydowski, zwany pieszczotliwie War? Edward nie tylko nie umie nic robić, ale też nie ma na to najmniejszej ochoty. Nie umie też oszczędzać, bo jest przyzwyczajony do innego stylu życia. Musi mieć samochód z szoferem, konie pod wierzch, służbę, pałac, oranżerię, własny park, wyjazdy za granicę co roku… To zresztą jest program minimum. 

Pozostaje więc trzecie i ostatnie rozwiązanie: ożenić się bogato. A kto ma pieniądze zaraz po I wojnie światowej? Tylko Żydzi! Wzbogaceni Żydzi! Tak więc piękny War Zebrzydowski zaręcza się z Różą Goldfarb, która od dawna już polowała na polskiego męża z wyższych sfer. Takie małżeństwo mogło bowiem dać korzyści obu stronom: on będzie miał pieniądze (tatuś jej kupi w posagu jakiś zamek albo pałac), ona zaś wejdzie do polskiego, ziemiańskiego towarzystwa. Może z początku będą na nią patrzeć krzywo, ale potem przyzwyczają się. 

Pomysł Wara budzi jednak zdziwienie jego rodziny:

„Hrabia August zaśmiał się rechoczącym głosem.

- W dodatku dasz matce synową Rojzę.

- Ona ma na imię Róża.

- Po żydowsku Rojza… i wnuka, jakiegoś Abrahama albo Izaaka, bo ci milionerzy lubią historyczne imiona. Jakaż ona jest ta Róża, słyszałem, że piękna jak Salome.

- Czy to prawda, że oni nie są jeszcze ochrzczeni? – spytała matka.

- Wiem na pewno, że nie – odrzekł hrabia.

- To okropne! To potworne!

(…)

- War, tyś oszalał!

- Nie, ja tylko zbankrutowałem.

- Nie jesteś przecież zrujnowany doszczętnie.

- O, o, tak! Spadłem z wyżyn hłowatyńsko-derbyszczowskich, połamałem nogi, ręce, żebra, potłukłem łeb.

- Fi! War! Jesteś wulgarny.

- Naturalnie, bo jestem goły, ale żyję, tylko, że mi takie życie nie smakuje. Szukam innego.

- Może ten twój Krongold przez swoje stosunki, miliony i wpływy postara się dla ciebie odzyskać Hłowatyn i Derbyszcze – jęknęła pani Zebrzydowska.

Edward i hrabia parsknęli śmiechem.” (s. 157-158)

Taka rozmowa mogła się wówczas toczyć w niejednym polskim domu, gdzie był „na wydaniu” zrujnowany polski arystokrata. Przypomnijmy, że mariaż z bogatą Żydówką był lekarstwem na biedę nie tylko dla fikcyjnego Zebrzydowskiego. Ot, taki baron kurlandzki, pisarz Józef Weyssenhoff, ożenił się z córką żydowskiego bankiera i „króla kolei żelaznych” Jana Gotliba Blocha. Małżeństwo z bogatą Żydówką, córką Stanisława Lilpopa, uratowało finansowo Jarosława Iwaszkiewicza, który goły i wesoły uciekł z ogarniętej rewolucją Ukrainy (Lilpopówna w ogóle miała branie, bo wcześniej chciał się z nią żenić książę Krzysztof Radziwiłł). Ziemianin Jerzy Skarbek, ojciec słynnej agentki wywiadu Krystyny Skarbek, ożenił się ze Stefanią Goldfeder, córką żydowskiego bankiera. I tak dalej, i tak dalej… War Zebrzydowski nie był na tym tle żadnym wyjątkiem. Każdemu kasa była potrzebna i każdy szedł do tego, kto miał tę kasę. No, chyba, że chciał się zhańbić uczciwą pracą, to wtedy szedł do pracy. Tak to przedstawia autorka. Przypomnijmy, że w tamtych czasach Żydzi nie byli przyjmowani w polskim, ziemiańskim towarzystwie. Tak było do 1939 roku (pamiętam, że jeszcze Jan Zumbach, słynny polski lotnik, w swoim pamiętniku opisywał epizod ze szkoły lotniczej w Dęblinie, gdzie prowadził jakieś interesy z miejscowym Żydem i bardzo się pilnował, by nie wdawać się w nim w jakieś towarzyskie pogawędki, bo to nie uchodziło).  

Oto jaka jest reakcja innych bohaterów na planowany mariaż Wara Zebrzydowskiego:

„Zebrzydowski ojciec nigdy Żydów nie uznawał, nikt Żyda nie widział  nigdy w jego dobrach, antysemita w całym tego słowa znaczeniu. Kochałem go za to. Masz ci oto odwet! Awantura! Zgroza!

- Czy i pan jest antysemitą? – spytał Strzełecki.

- Ja? Naturalnie, a cóż pan sobie myśli?

- Myślę, że widocznie często teoria z praktyką nie lubi iść w zgodnej parze. O ile bowiem pamiętam, w Żubrówce Żydków nie brakowało.

Czymielski ryknął wielkim śmiechem.

- Teoryjka, braciszku, ho, ho, teoryjka!

Kołomyjski skoczył od razu na Czymielskiego.

- A u pana, panie Anastazy, ani posiał Żyda?

- Ja się nie zapieram, antysemitą nie jestem. Wolę jak mnie oszuka Żyd, niż jak to samo zrobi katolik, bo wtedy mnie to mniej boli.

- Moskali nie cierpisz, a Żydów tolerujesz? Gdzież tu logika? A Moskali diabli wzięli przez kogo, co? Czy nie przez Żydów?

- Dalibóg, konia z rzędem temu, kto odnajdzie logikę w słowach Kołomyi – wrzeszczał Czymielski rozkładając ręce. – Też właśnie winieniem wdzięczność Żydom za Moskali!

- Byle się do nas nie wzięli w ten sam sposób – wtrącił pan Paweł Pobóg.

- A, sąsiedzie, to już całkiem od nas zależy. Nie dajmy się!

- Więc dlaczego pan Czymielski razem z Kołomyjskim kłócą się o Żydów, a w rezultacie obaj ich popierają?

- No, cóż, serdeńku, dobrodzieju, zapomniałeś o naturze polskiej? Trzeba się czasem i pokłócić o nic! Zresztą jakżeż popieramy? Toż obaj z Czymielskim stajemy na głowie z powodu zaręczyn Zebrzydowskiego z Krongoldówną. Co innego z Żydkiem „pobałakać” sobie przy kupnie konia albo na jarmarku, czy w spichrzu, a co innego zupełnie widzieć syna, najpierwszego u nas obywatela z Żydówką przy ołtarzu. Co?” (s. 213-214)

Tak więc,  z Żydem się prowadziło interesy, od Żyda pożyczało się pieniądze, Żyda przyjmowało się ukradkiem, w kantorku. Ale w salonie? A w życiu! Jedyna droga Żyda na polskie salony wiodła wtedy przez mariaż.

Czy War Zebrzydowski ożeni się z bogatą Rojzą? Jak potoczą się dalsze losy bohaterów? Jakie będą ich uczuciowe wybory? Prócz problemów małżeńskich Wara i naprawdę nieoczekiwanych konfiguracji miłosnych poczytamy tu bowiem także o losach innych młodych Polaków. Jeden z kresowców dostał się nawet do bolszewickiej niewoli, potem trafił aż do Gruzji, gdzie poznał piękną gruzińską księżniczkę Olgę i tak dalej…

Ale nie jest to z pewnością powieść z gatunku „romans”. Albo nie tylko jest to romans. Jest to raczej opowieść gorzka i demaskatorska, podszyta balzakowskim spojrzeniem na miłość i pieniądze. W tej książce, pisanej przez dojrzałą autorkę, nie ma już nic z romantycznego, melodramatycznego widzenia świata, które urzekało czytelników „Trędowatej”. Nie ma też nadmiaru niepotrzebnych przymiotników i dziwacznych określeń w stylu „zmysły wypełzły mu na usta” (Waldemarowi Michorowskiemu wypełzały, pamiętacie?). Jest jednak błyskotliwie poprowadzona akcja, która rozgrywa się częściowo w Polsce (w Warszawie i na Kresach), a częściowo w Gruzji. Jest masa ciekawych obserwacji obyczajowych z życia międzywojennego ziemiaństwa. No i najważniejsze – jest napięcie!

Kochani, to się czyta. To się naprawdę CZYTA! Połknęłam całość w dwie noce.

Acha, na tylnej okładce piszą, że ta powieść nie ustępuje „Bez dogmatu” Henryka Sienkiewicza. Nie wiem, nie czytałam „Bez dogmatu”. Ale jak tak piszą, to pewnie wiedzą, co piszą…

Mniszkówna Helena, „Powojenni”, wyd. Sagitta, Warszawa 1991