„Prowincja. Kwartalnik Społeczno-Kulturalny Dolnego Powiśla i Żuław” i debiut literacki mojej mamy

Moja mama Halina Łukawska zadebiutowała literacko w piśmie „Prowincja. Kwartalnik Społeczno-Kulturalny Dolnego Powiśla i Żuław” 2017/3 w wieku 87 lat. Na łamach tego pisma ukazała się właśnie pierwsza część jej wspomnień z okresu wojny. Następna część jest już oddana do redakcji, a kolejne są w przygotowaniu. Mama myśli też o książce! 

Podczas niemieckiej okupacji Polski mama została wywieziona na roboty przymusowe do Prus, a dokładnie do miejscowości Birkenfelde (Grzymała) w powiecie sztumskim w wieku 12 lat. To było jesienią 1942 roku. Wywieziono ją razem z jej matką Martą Kowalską i bratem Andrzejem Kowalskim, starszym o trzy lata. Wcześniej mieszkali w miejscowości Osiek nad Wisłą w Ziemi Dobrzyńskiej. Babcia była wdową i miała siedmioro dzieci, w tym pięciu synów. W czasie niemieckiej okupacji cała Ziemia Dobrzyńska została wcielona do Rzeszy (okręg Gdańsk-Prusy Zachodnie), którym zarządzał gauleiter Albert Forster. Niemcy chcieli zniemczyć całą tamtejszą ludność. Zmuszali Polaków do podpisywania volkslisty. Nasiliło się to zwłaszcza w czasie walk na froncie wschodnim z Rosjanami, pod Stalingradem. Niemcom potrzebni byli wtedy Polacy na froncie, jako mięso armatnie. 

Jednak moja babcia Marta Kowalska była polską patriotką i dumną Polką. Nie chciała zostać Niemką i posłać swoich synów do Wehrmachtu na front wschodni. Niemcy trzy razy przysyłali jej papiery na volkslistę, ale nie podpisała ich. W końcu Niemcy wysiedlili ją z domu, zabrali jej dom, gospodarstwo i cały dobytek i wysłali na roboty przymusowe do Prus. Pozostałe jej dzieci także już przebywały na robotach przymusowych u Niemców. 

Na tych robotach przymusowych moja babcia i moja mama przeżyły gehennę. Babcia miała przeszło pięćdziesiąt lat, a musiała ciężko pracować w polu, mama także. Jesienią 1943 roku zostały rozdzielone. Babcia musiała pojechać do pracy w fabryce amunicji w Hanau, w głębi Niemiec. A moja mama, 13-letnia dziewczynka, musiała zostać jako niewolnica w majątku Birkenfelde u takiego strasznego Niemca, który chodził wszędzie z grubą laską, był cholerykiem, wydzierał się na wszystkich i bił nią kogo popadnie. Do tego był niemieckim masonem, opowiadano o nim, że podpisał pakt z diabłem i miał kontakty z siłami nieczystymi. Mama strasznie się go bała. W tym majątku został też brat mojej mamy, Andrzej, ale on pracował z innymi chłopakami przy koniach i nie mieli prawie ze sobą kontaktu. Andrzej niewiele mógł jej pomóc.  

Moja mama pracowała w tym majątku do końca wojny, która – dla niej – skończyła się w styczniu 1945 roku, kiedy do Prus weszła Armia Czerwona. Można powiedzieć, że moją mamę z niemieckiej niewoli wyzwolili żołnierze Armiii Czerwonej. Krótko mówiąc, Sowieci ją wyzwolili od Niemców. Nie zabili jej, nie zgwałcili, w zasadzie nie zrobili jej nic złego. Zabili tylko jej złego właściciela, tego Radtkego. A potem kazali Polakom uciekać do domu, do siebie, bo tam był front i tylko im przeszkadzali. 

Tę historię moja mama opowiedziała mi dokładnie ze szczegółami zimą 2012 roku, ja to wtedy nagrałam, spisałam z taśmy i  zredagowałam. Leżała sobie ta historia i czekała, aż wykorzystam ją w swojej książce o naszej rodzinie. Aż tu nagle – zadecydował przypadek! I ta historia wypłynęła na światło dzienne.  

A było tak…

Poszłam sobie latem tego roku na spotkanie promujące nowy numer kwartalnika „Prowincja”, które odbywało się w naszym mieście. Ludzi było mało, posłuchałam, o czym mówią, a na koniec zapytałam, czy ktoś może wie, co się stało z dokumentami niemieckimi z Arbeitsamtu w Sztumie, bo ich szukamy z mamą i znaleźć nie możemy. Okazało się, że nikt nic nie wie na ten temat, ale nawiązała się rozmowa z redaktorem naczelnym pisma „Prowincja”, Leszkiem Sarnowskim, i obecnym na spotkaniu historykiem ze Sztumu, Andrzejem Lubińskim. I tak od słowa do słowa, obaj panowie namówili mnie, bym porozmawiała z mamą i dała im do druku jej wspomnienia. Pismo „Prowincja” drukuje bowiem teksty w tym stylu, jest tam trochę o historii, trochę o literaturze, o kulturze, szczypta poezji, prozy i plastyki. Kupiłam sobie na tym spotkaniu to pismo, by pokazać mamie. Wydało się nam bardzo porządne i wiarygodne. Urzekły nas też przepiękne okładki, trochę w duchu surrealistyczno-metafizycznym, których autorem jest Mariusz Stawarski z Malborka. 

Przyszłam do domu, mówię, jak jest i czy by chciała wypuścić te wspomnienia w świat. Mama się zgodziła, no to wydrukowałam cały tekst z komputera, dałam jej do przeczytania. Mama pilnie czytała, a nie było to łatwe, bo w obu oczach miała już operację na zaćmę, do tego ma tam jakieś „skrzenia”, które przeszkadzają w patrzeniu i różne inne dolegliwości. Oczy w wieku 87 lat to już ciężka sprawa. No, ale przeczytała całość, poprawiłyśmy błędy i niedomówienia. I wysłałam ten tekst do redakcji.  Ponieważ nie miałyśmy żadnych zdjęć mamy z tego okresu, jako ilustrację dałyśmy zdjęcie mojej babci Marty z czasów okupacji (ma ta przyszytą do ubrania literę „P”, którą musieli nosić polscy niewolnicy), dałyśmy zdjęcia części rodziny Kowalskich z czasów kiedy mieszkali w Osieku, no i współczesne zdjęcie pałacu w Birkenfelde, którego użyczył mi znajomy konserwator zabytków, Bernard Jesionowski z Malborka.

 No i poszło!

W druku wygląda to tak:

Nie macie pojęcia, jak bardzo wzruszona była moja mama, kiedy zobaczyła w druku swoją opowieść! Czytała parę razy, pochwaliła się też swojej starszej siostrze; w końcu wspólnie doszłyśmy do wniosku, że trzeba to skserować i wysłać niektórym krewnym i znajomym. Na razie wysłałam ten tekst do pewnej pani, która znała mamę jeszcze z Osieka. Ta pani przeczytała i zaraz zadzwoniła do nas z wrażeniami...

A teraz wysłałam już do kwartalnika „Prowincja” drugą część wspomnień mojej mamy. No i co? Mama nabrała apetytu na książkę! W sumie mamy już spisanych około 100 stron tych jej opowieści, dopiszemy do tego ciąg dalszy, ja to zredaguję, napiszę wstęp, zakończenie i przypisy. No i będzie! W tej sytuacji mój projekt pisania o rodzinie uległ zmianie. Muszę tylko teraz pisać do różnych archiwów po metryki urodzenia, ślubu i zgonu moich krewnych. Na razie (i to jest sukces!) udało się nam poznać treść metryki mojej babci Marty. Mama miała ją od 20 lat, ale metryka była pisana po rosyjsku, przedrewolucyjną ortografią i kaligrafią i nikt nie umiał jej odczytać. Aż tu – voila! Dobry człowiek z Odessy, to jest tamtejszy historyk Serge Kotelko, którego poznałam przez Internet jako autora bloga o historii, odczytał mi tę metrykę. Przysłał mi jej treść po rosyjsku, tzn. współczesnym rosyjskim, a ja sobie już ja przetłumaczyłam na polski.  To samo może być z metrykami innych członków mojej rodziny, bo  wszyscy rodzili się w dawnym zaborze rosyjskim.  Serge Kotelko prowadzi bloga po rosyjsku o polskich rezydencja na Ukrainie, tzn. o tym, co z nich zostało obecnie. Bardzo ciekawy blog, polecam!  Jest tutaj:

Путешествуя Историей

W każdym razie, dzięki tej publikacji moja mama odmłodniała i z chęcią zabiera się do dalszej pracy literackiej. Za parę dni jedziemy do jej starszej siostry (rocznik 1923), która mieszka w Elblągu i którą chcemy odpytać o różne ciekawe sprawy, m. in. dotyczące okresu, kiedy nasza rodzina osiadła na Żuławach zaraz po wojnie. Ja już z tą ciocią rozmawiałam i dowiedziałam się od niej wielu interesujących rzeczy. Szkoda, że z całego rodzeństwa Kowalskich zostały już tylko one dwie. Wszyscy bracia Kowalscy już dawno nie żyją, wcześnie powymierali na różne choroby, głównie na serce, kiedyś zawał to był przecież wyrok śmierci, nie było jeszcze stentów i różnych takich nowoczesnych metod leczenia. 

Jakby ktoś był zainteresowany kwartalnikiem „Prowincja” to można zajrzeć na stronę internetową:

PROWINCJA Kwartalnik

No i w ten sposób obie z mamą stajemy się literatkami! Bo ja właśnie skończyłam korektę mojej książki „Duchy kresów wschodnich” i odesłałam ją do wydawnictwa von borowiecky. Książka pewnie będzie już niedługo. Jak to fajnie być twórcą! Jaka frajda! 

Muszę jeszcze coś dopisać do tego postu.
Chodzi o sny. Mojej mamie dość często śniła się jej matka Marta, która nie żyje już od 1952 roku. Przychodziła w snach zwłaszcza w okresach jakichś nieszczęść, czy chorób w rodzinie. No i wyobraźcie sobie, że kiedy przygotowywałam do wysłania tekst wspomnień mojej mamy o tych robotach przymusowych i już, już miałam go wysłać do redakcji, to w noc poprzedzającą to wysłanie do mojej matki przyszła we śnie jej matka Marta, przyniosła jakieś papiery i położyła je na stole. 
- Więcej już nie przyjdę. Jestem tu ostatni raz - powiedziała babcia Marta i zniknęła. 
Czyżby jej dusza czekała na to, że historia jej wojennych przeżyć wyjdzie na światło dzienne? 
Tak sobie myślę... 
Być może ten tekst to są też takie wypominki za duszę mojej babci Marty Kowalskiej, dzielnej, niezłomnej Polki, która jest dla mnie wzorem prawdziwego bohaterstwa. Bo latać z pistoletem to każdy głupi potrafi, a zdecydować się na nie podpisywanie dokumentów o zniemczeniu... Oooo, to już była duża decyzja. Za to można było trafić do obozu w Potulicach albo w Stutthof. Moja babcia zaryzykowała. Została Polką mimo tak niesprzyjających okoliczności. 
A niektórzy mieli dziadka w Wehrmachcie i wcale się tego nie wstydzą. A przecież ich przodkowie sprzedali się Niemcom. Taka prawda!       

„Prowincja. Kwartalnik Społeczno-Kulturany Dolnego Powiśla i Żuław” 2017/3